Olga Banit

SCENARIUSZ LEKCJI LITERATURY POLSKIEJ

TEMAT LEKCJI: Czesław Miłosz „Piosenka o porcelanie”.

TREŚCI PROGRAMOWE: dostrzeganie i komentowanie swoistych właściwości poznawanych utworów literackich i tekstów kultury, historii; dostrzeganie uniwersalności doświadczeń, przemyśleń, uczuć wpisanych w dzieła z różnych okresów i kręgów kultury; dokonywanie intersemiotycznego przekładu treści obrazowych na wypowiedzi ustne.

CELE

uczeń:

– zna wiersz Cz. Miłosza;

– zna obrazy omawiane w trakcie zajęć;

– prezentuje własne przeżycia wynikające z kontaktu z dziełem sztuki;

– określa problematykę utworu;

– wskazuje zastosowane w utworze środki wyrazu artystycznego i ich funkcje;

– rozpoznaje w utworze sposoby kreowania świata przedstawionego i bohatera

(sytuacja liryczna, postać mówiąca);

– wykorzystuje w interpretacji elementy znaczące dla odczytania sensu utworu

(np. słowa-klucze, wyznaczniki kompozycji).

 METODY: praca pod kierunkiem nauczyciela, pogadanka, metoda eksponująca, rozmowa, praca problemowa, burza mózgów; heureza.

FROMY PRACY: praca w grupach.

ŚRODKI DYDAKTYCZNE:   wiersz Czesława Miłosza: “Piosenka o porcelanie”, obrazy lub fotografie porcelanowych naczyń,  karty pracy ucznów.

 

PRZEBIEG LEKCJI

I Etap zaangażowania (10 min.)

1. a) swobodna rozmowa lub burza mózgów inicjowana i podtrzymywana pytaniami na temat skojarzeń z pojęciami: porcelana, porcelanowy. Uczniowie oglądając pokaz slajdów pokazujących wyroby z porcelany, podają wszelkie skojarzenia z wymienionymi słowami: związki frazeologiczne (np. słoń w składzie porcelany), połączenia wyrazowe (np. porcelanowa filiżanka, porcelanowy serwis, porcelanowa figurka), wyrazy nazywające cechy (np. krucha, barwna, malowana, zdobiona, błyszcząca, dawna, chińska, miśnieńska, piękno, połysk, sztuka, rzemiosło itp.).
2. b) próba sformułowania wstępnej konkluzji: konfrontacja omawianego zjawiska z pojęciem sztuki (sztuka użytkowa), – czy można tym mianem określać wyroby z porcelany, dlaczego tak, dlaczego nie (które – tak, a które – nie)?

– Co zatem stanowi istotę sztuki: sprawność, biegłość wytwórcza, umiejętność tworzenia wizualnego piękna? A może sztuka ma inne atrybuty – jakie?

Zapisanie wstępnych konkluzji, także tych, należących do „protokołu rozbieżności” w sprawie poglądów na sztukę.

 

II Część zasadnicza lekcji (25 min.)

Lektura wiersza “Piosenka o porcelanie” (głośna, dwukrotna, także cicha).

Prośba o odszukanie w wierszu fragmentów ujawniających znaczenia współbrzmiące ze wstępnymi skojarzeniami dotyczącymi pojęć: porcelana, porcelanowy, a także te odmienne, wykraczające poza odruchowo przywoływane asocjacje. Uczniowie mogą dostrzec przejawiające się w tekście sugestie dotyczące kruchości, nietrwałości, barwy, wizualnej atrakcyjności, wytwórczości manualnej (przynależności do sfery rzemiosła) itd.

Praca problemowa skoncentrowana wokół interpretacji wiersza. Zagadnienia kluczowe:

– Jak można rozumieć tytułową porcelanę – dosłownie, metaforycznie? Jakie znaczenia i sensy ujawnia ten motyw wiersza Miłosza?

– Kto wypowiada się w utworze: mężczyzna, kobieta, jedna postać, więcej postaci? Czy cechą, którą przypisalibyście osobie mówiącej jest naiwność, czy mądrość? A może to jeszcze inna cecha?

Rozpatrując oba zagadnienia, spróbujcie zrekonstruować okoliczności, w jakich wypowiada się postać mówiąca.

Praca w kilkuosobowych grupach.  (W zależności od poziomu klasy, zakładanej przez nauczyciela rozległości refleksji interpretacyjnej – można ukierunkować pracę intelektualną uczniów cytatami z tekstów krytycznych, np.

Tam, gdzie przestano myśleć o Obietnicy, o Królestwie… sztuka nabrała rozsądku i ograniczyła do wyrobu różowych spodeczków i kwiecistych filiżanek, słowem, do czysto estetycznych przyjemności. Spodeczki i filiżanki miażdży historia, jak w Piosence o porcelanie. Ale smutniejsze może, że nie mają one przywileju obecności właściwego przedmiotom wielkiej sztuki […] (Jan Błoński, Epifanie Miłosza, [w:] Poznawanie Miłosza, red. J. Kwiatkowski, Kraków 1985).

Głos mówiący w wierszu żegna to, co mu drogie, nie bez żalu, ale jednocześnie zdaje się mówić: lament nad światem, który wpadł w historyczny niebyt, jest gestem nazbyt literackim i skażonym teatralnością – jeżeli ten świat zginął, widocznie nie był do życia.… (Marek Zaleski, Piosenki niewinności i doświadczenia, [w:] Poznawanie Miłosza II, red. A. Fiut, Kraków 2000).

 

Konfrontacja wyników pracy z tekstem.

Refleksje uczniów mogą iść w różnych kierunkach, np.:

– tytułowa porcelana to synonim wszelkiej sztuki, która w konfrontacji z dziejową katastrofą ujawnia swoją kruchość, nietrwałość, nieprzydatność, przemijalność;

– porcelana symbolizuje jedynie sztukę użytkową, rzemiosło – któremu nie patronują wielkie idee i głębsze wartości duchowe (np. sakralne);

– obecne w wierszu zdrobnienia mogą ujawniać nastawienie do świata kojarzące się ze – stereotypowo pojętym – kobiecym punktem widzenia;

– postać mówiąca zdradza pewną naiwność (jeśli w jej wypowiedzi nie doszukiwać się ironii), traktując „zagładę” porcelany jako niemal wyłączną przyczynę swego żalu, w sytuacji historycznej katastrofy niosącej śmierć i zniszczenie;

– jeśli w wypowiedzi postaci mówiącej doszukać się ironii, to głos ten staje się głosem mądrości skrytej za zasłoną pozorów – w rzeczywistości barwnej, błyszczącej porcelany żal najmniej, najbardziej zaś – złamanej jabłoni, która może oznaczać zagładę wszelkiego istnienia (sceneria wiersza jest pozbawiona drzew, budynków, ludzi równina);

– można przypisać mądrość wypowiedzi osoby mówiącej także bez doszukiwania się ironii: w kawałkach porcelany można bowiem dostrzec przedmioty nasycone obecnością ludzi, którzy kiedyś je trzymali w rękach, ogrzewali swym ciepłem, dotykali ustami, powoływali do życia – łącząc z własnym życiem. Może więc sztuka ma sens o tyle, o ile łączy się z ludzkim życiem, nadaje mu barwę? W tej interpretacji szczątki porcelany symbolizowałyby sztukę najgłębiej ludzką – w istocie: życie samo.

Konkluzją rozmowy na temat wiersza (już na forum całej klasy) może być stwierdzenie na temat niejednoznacznej wymowy wiersza, który ze scenerii wojennej zagłady wyodrębnia szczegół, zdawałoby się, mało istotny (szczątki porcelanowych naczyń). Na dodatek utwór ma lekką, „piosenkową” formę. Pytanie: Którą z wersji interpretacji zdaje się umacniać ten wymiar wiersza? – może pozostać zagadnieniem do późniejszego namysłu lub powrócić po spotkaniu z kolejnym wierszem.

 

III Faza końcowa: formułowanie konkluzji (10 min.)

1. k) Ostatnia część lekcji jest próbą odczytania wymowy “Piosenki o porcelanie”. Pytanie:

W naszych rozważaniach nad wierszem “Piosenka o porcelanie” próbowaliśmy poznać – choćby częściowo – w jaki sposób to nasze doświadczenie wpływa na odbiór? Czy i jak może doprecyzować nasze rozumienie tytułowego motywu porcelany?

Praca może przyjąć formę luźnej rozmowy poprzedzonej dwu-trzyminutowym namysłem. Można przewidywać (choć to nigdy nie jest pewne), że intuicje młodzież będą podążać w kierunku:

– nadania wypowiedzi postaci Piosenki o porcelanie waloru mądrości;

– postrzegania w okruchach porcelany znamion życia, przejawów niegdysiejszego ciepła;

– poszukiwania w dziełach sztuki i rzemiosła śladów tego, co najzwyczajniej ludzkie: odczuć, przeżyć, doświadczeń, pragnień, marzeń itp. – i w tym sensie – poszukiwania w tych artefaktach samego siebie.

Finałem lekcji nie powinny być „twarde”, nazywające rzecz po imieniu konkluzje – lecz raczej stwierdzenia o charakterze domniemań, przypuszczeń, sądów prawdopodobnych, które nie zyskają waloru prawdy niepodważalnej i całkowitej.

Na przzkład:

– Nigdy nie pomyślałabym, że o wydarzeniach wojennych można mówić „rozbitą porcelaną”…

– Ja odebrałem wiersz Miłosza jako ironiczny komentarz do momentu historycznego, który niszczy wszystkie wartości, łamie ludzkie życie jak porcelanę.

 

ZADANIE DOMOWE: nayczyć się wyraznie czytać wiersz Czesława Miłosza „Piosenka o porcelanie”